‘Muziek kaapt hersengebieden’
Tekst: Sandra Veenstra. Juni 2022
‘Muziek en ritme vinden hun weg tot in de geheime plaatsen van de ziel’, aldus Plato. Muziek roept persoonlijke gevoelens op, emoties en herinneringen. Dat muziek ook belangrijk is voor de breinontwikkeling en gezondheid was lang minder bekend. Maria Montessori maakte van muziek maken en luisteren en het ervaren van stilte essentiële onderdelen van haar methode. Een praktijk die inmiddels breed gedragen wordt.
‘Het is de taak van de leerkracht om het kind de muziek te geven,’ zo stelt Maria Montessori in 1930.1 ‘De ervaring leert ons dat als muziek van jongs af aan op de juiste wijze wordt aangeboden, ieder mens toegang heeft tot de rijkdom van muziek als universele taal van de mensheid.’ Het zelf produceren van klanken is daarbij niet voldoende, betoogt zij, ook de muziek van en met anderen moet worden bestudeerd. In het montessorionderwijs heeft muziek dan ook een vaste plek en een eigen curriculum. Verschillende aspecten van muziek worden onderscheiden, immers ‘kennis over poëzie verkrijgen we ook niet door alleen zelf te dichten, maar door ook onze dichters te bestuderen’. Denk aan muziekgeschiedenis, theorie over compositie, genres, componisten, dirigeren, vocale instructie, het bespelen van instrumenten en de stem.
Artur Jaschke, neuromusicoloog aan de ArtEZ/UMC Groningen, doet al jaren onderzoek naar de effecten van muziek op ons brein. Jaschke: ‘Muziek lijkt verweven te zijn met ons hele wezen. Het maakt ons tot wie we zijn, wie we willen zijn, hoe we willen dat anderen ons zien, en hoe we met anderen omgaan. Het is multidisciplinair en persoonlijk tegelijk. Het uitdagen van je brein met verschillende vormen en genres van muziek heeft veel voordelen, zowel op korte als op langere termijn.’
Beschadigingen omzeilen
Jaschke betoogt dat muziek niet alleen verbindend is, maar ook grote invloed heeft op de ontwikkeling van het brein, ook voor mensen met hersengerelateerde problemen. ‘Wat muziek zo bijzonder maakt is dat ons hele brein er actief bij betrokken is. Onderzoek laat zien dat muziek niet alleen onze hersenactiviteit stimuleert, maar ook het natuurlijke proces waarin de hersenen bestaande verbindingen versterken en nieuwe verbindingen aanmaken. Hiermee wordt de kwaliteit van de hersenfuncties vergroot. Dit geldt zowel voor gezonde hersenen, als voor kwetsbare of beschadigde hersenen – denk aan premature baby’s, aan mensen met autisme of alzheimer.’
In zijn colleges2 laat Jaschke zien dat het aantal connecties in het brein bij kinderen met autisme lager is dan het aantal connecties in het brein van kinderen zonder autisme. Het hebben van minder connecties kan het gedrag beïnvloeden, maar ook de taalontwikkeling en de manier waarop een probleem wordt aangepakt. Doordat muziek het hele brein activeert, kan ze helpen om bepaalde beperkingen die veroorzaakt zijn door schade of een vertraagde ontwikkeling, te overwinnen. Bij mensen met autisme is er bijvoorbeeld niet of nauwelijks hersenactiviteit zichtbaar bij een voorgelezen verhaal. Bij hetzelfde verhaal, maar dan als gezongen taal, blijkt dat er bij mensen met autisme juist grote hersenactiviteit is, waar dat bij mensen zonder autisme veel minder het geval is.
Jaschke: ‘Muziek omzeilt beschadigde of anders ontwikkelde hersengebieden en vindt een andere manier om bijvoorbeeld spraakgebieden te stimuleren. Maar daar houdt de kracht van muziek nog niet op. Doordat muziek alle hersengebieden en netwerken triggert, doet ze ook een sterk beroep op je associatieve geheugen. Deze eigenschap kan helpen om cognitie en gedrag te stimuleren bij mensen met ziektes waarbij één deel van het brein is aangetast door ziekte, zoals alzheimer. Muziek “kaapt” dus verschillende hersengebieden die daardoor versterkt worden, dat is het unieke aan muziek.’
Therapie in muziek
Nicky Underwood, Nordoff-Robbins3-muziektherapeut en montessori muziekleerkracht bij Underwood Music Tuition in Rochester (Verenigd Koninkrijk), noemt muziek een verbinder, ontsluiter en ontwikkelaar. Underwood: ‘Muziek voegt een dimensie toe. Dat maakt muziek tot een heel heilzaam instrument, zeer geschikt om als therapeutische werkvorm in te zetten, zeker bij kwetsbare kinderen, wiens ontwikkeling niet vanzelfsprekend verloopt.’ Baby’s en jonge kinderen ontwikkelen communicatieve vaardigheden door middel van geluiden, gebabbel en contact met hun ouders en omgeving. Het produceren en herhalen van geluiden kan worden aangemoedigd door het gebruik van zang, rijm en ritme. Deze natuurlijke ontwikkeling kan echter worden belemmerd door levensgebeurtenissen of neurodivergentie, zoals autisme.
‘We are not fixing anyone’, legt Underwood uit. ‘Deze kinderen leven in een wereld die niet voor hen ontworpen is, daarom is het onze taak om barrières te beslechten. Het doel is om hen te helpen hun leven te verrijken met muziek, en hen een vorm van communicatie te bieden die zij niet van nature hebben. Dit bevordert de ontwikkeling van relaties, een verbondenheid ondersteund door muziek, juist voor kinderen die door de aard van hun beperking geïsoleerd dreigen te raken.’
Naast individuele muziektherapie worden ook sessies in groepjes aangeboden. ‘De kunst is dan alle individuele kinderen te observeren en bij hen persoonlijk aan te sluiten, en tegelijkertijd de onderlinge dynamiek te volgen en in te zetten om grenzen te verleggen. Niet alleen concentratie, taalontwikkeling en motorische vaardigheden worden hierdoor ontwikkeld en versterkt, ook de sociale impact is enorm.’
Music is a language, and for children it can be a stimulating language, a consoling language. It can hearten, delight, and speak to the innermost part of a child… The right music, perceptively used, can lift the handicapped child out of the confines of his pathology and place him on a plane of experience where he is considerably free of intellectual of emotional dysfunction.’ (Nordoff & Robbins)
‘Even if music is not understood, it is certainly felt by the soul of the child.’ (Maria Montessori)
‘Music can touch us in a way that nothing else can. No better gift can we give to the children than to open this door for them.’ (Maria Montessori)
‘Muziek is een verbinding tussen mensen zonder woorden.’ (Jaap van Zweden)
Zang bij taalontwikkeling
Underwood, montessoriaan in hart en nieren, ziet paralellen in het werk van Maria Montessori en Nordoff-Robbins: ‘Montessori beschrijft muziek als een communicatiemiddel en middel tot zelfexpressie. Ook zij erkent het belang van zang bij taalontwikkeling. In het montessori-klaslokaal worden verschillende stijlen en muziekgenres onderzocht. Ook in Nordoff-Robbins bestuderen we verschillende muziekstijlen en genres om te improviseren en kinderen een muzikale ervaring op maat te laten beleven. Daarbij zien we de potentie van het kind en focussen op wat het kan, en niet op wat het niet kan. We laten ons leiden door het kind en volgen het door zorgvuldige observatie. Aansluitend bij het kind creëren we mogelijkheden voor ontwikkeling en ruimte voor autonomie, want hen ruimte geven voor autonomie is hen invloed geven. Zo worden ook deze kinderen gezien.’
Hoe dat er concreet uitziet? Juist omdat muziektherapie op maat is, verschilt dat, legt Underwood uit, maar vaak maakt zij eerst met haar ukelele of drum contact met het kind. Ze verwerkt zijn of haar naam in een lied of ritme dat spontaan lijkt te ontstaan, een combinatie van intuïtie en expertise. Ze verwerkt kleine wijzigingen in een vast patroon, en speelt met de muziek om kleine uitdagingen op maat in te bouwen. Nauwelijks zichtbaar, zo vertelt zij, maar subtiel voelbaar ontstaat er een verbinding. Underwood: ‘Mooie momenten zijn het als het kind zich ineens realiseert dat het zelf onderdeel is van de interactie en dus invloed heeft.’
Zij creëert open ruimtes in zowel de tekst als de muziek, inspelend op de muzikale signalen van het kind, waarmee het wordt uitgenodigd woorden of klanken in te vullen. Er zijn ontroerende voorbeelden van non-verbale kinderen die op deze wijze talig zijn geworden, vertelt ze. ‘Voor een moment bewegen wij weg bij de beperking, en in de focus op de muziek ontstaat er zicht op het communicatiepotentieel. Music therapy is work, committed to the musical relationship.’
Rugzak met werkvormen
Dat muziek bijzondere eigenschappen heeft, ontdekten ook Aaltje en Jaap van Zweden (chef-dirigent New York Philharmonic Orchestra), ouders van een zoon met autisme. Zij vonden een manier om contact met hem te leggen via de muziek.4 Met hun ervaringen startten zij Stichting Papageno.5 Van begin af aan rijden muziektherapeuten van de stichting door het land om kinderen in hun eigen, veilige omgeving de wereld van de muziek te laten ontdekken. Mathieu Pater is een van die muziektherapeuten, en inmiddels ook coach en coördinator bij de stichting. Pater: ‘Het magische aan muziek is dat je haar zo kunt aanpassen dat ze op iedereen past; je kunt haar laten aansluiten bij de persoon. Die persoonlijke aansluiting brengt iemand in z’n waarde, daar vanuit kun je helpen een stap te maken in de ontwikkeling.’
Dat muziek werkt, is duidelijk zichtbaar. Maar hoe het werkt is nog onderwerp van onderzoek. Wat doen ze nou precies, die muziektherapeuten? Is het intuïtie, is het improvisatie? Jaschke stelt dat hetgeen in de volksmond improvisatie heet, volgens de Conservatoriumtraditie vakmanschap is, dus iets wat je vanuit je expertise kunt. Pater bevestigt dat veel muziektherapeuten op hun intuïtie lijken te varen. In zijn promotieonderzoek6 naar de effecten en werkzame elementen van de muziektherapie, met als doel te komen tot een onderbouwde muziek-therapeutische behandelmodule, komt Pater tot de conclusie dat er weliswaar een intuïtieve component is, maar dat de resultaten zich het best laten verklaren door een combinatie van aangeleerde vaardigheden (‘de rugzak gevuld met muzikale werkvormen’) en een sterk vermogen tot observeren en aansluiten bij het kind. Zoals ook in de montessorimethode valt of staat het behaalde resultaat met de kwaliteit van de observaties en afstemming.
Krachtige bondgenoot
Underwood, Pater en hun collega’s streven ernaar om betekenisvolle relaties te creëren door middel van een gedeelde muziekervaring. Ieder mens wordt op de een of andere manier blootgesteld aan stilte en geluid en vormen van muziek, menen zij, maar hun doel is om expliciet verbinding te maken via de aangeboren muzikaliteit van het individu. Luisteren, ondersteunen, spiegelen en matchen met de muziek die het kind presenteert, of dat nu een vocaal geluid is of een beat. Door hun expertise en werkvormen maken de muziektherapeuten van Nordoff-Robbins en Papageno het potentieel van het kind zichtbaar en dagen het uit voort te bouwen op dat potentieel en vaardigheden te ontwikkelen die de wereld van deze kinderen kan verbreden. Voor hersenen is muziek een krachtige bondgenoot, menen zij.
Zoals Maria Montessori het al zei: ‘Muziek kan een vitale kracht zijn die de hele mensheid met elkaar verbindt.’ Des te belangrijker is het om muziek ook binnen onderwijs en kinderopvang & ontwikkeling een prominente plek te geven.
Aansluiten met muziek bij kinderen met autisme, Mathieu Pater legt uit door middel van 6 beelden:
1. Dagelijks krijgen we veel prikkels binnen die we moeten verwerken. Mensen met autisme verwerken prikkels op een andere manier waardoor het hen meer tijd kost en zij hierdoor eerder overprikkeld raken.
2. Door overprikkeling kunnen ze zich afsluiten voor de omgeving waardoor er vaak minder makkelijk contact te maken is.
3. Muziek blijkt een goed middel om in contact te komen. Bijvoorbeeld door het als een gestructureerde prikkel aan te bieden. Het geluid gaat over en door muren heen waardoor het bijna niet genegeerd kan worden.
4. De muzikale prikkel lokt bijna altijd een reactie uit. Deze reactie hoeft niet direct afgestemd te zijn en toch kan je al samen met muziek bezig zijn.
5. De therapeut zal afstemming zoeken in de muziek door aan te sluiten in tempo, ritme, dynamiek en/of klankkleur. Wanneer er aansluiting ontstaat zie je dat iemand zich meer openstelt voor contact en interactie.
6. Omdat het binnen muziektherapie om leersituaties gaat zal de therapeut, wanneer er aansluiting is, het kind uitdagen door nieuwe prikkels te sturen. Dit kan bijvoorbeeld een onverwachte wijziging in het spel zijn.